Βρογχοκήλη σημαίνει κάθε διόγκωση του θυρεοειδούς αδένα ανεξαρτήτου αιτιολογίας. Η λέξη προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις βρόγχος και κήλη (διόγκωση). Η νόσος φαίνεται να ήταν γνωστή από πολλές χιλιάδες χρόνια π. Χ. στους ανατολικούς λαούς. Στην αρχαία Αίγυπτο βρέθηκε άγαλμα της Κλεοπάτρας, με καταφανή διόγκωση στην πρόσθια επιφάνεια του τραχήλου η οποία αποδίδεται μάλλον σε κλασσική μορφή βρογχοκήλης. Ο Ιπποκράτης δεν γνώριζε τη λέξη, ούτε διαχώριζε τη βρογχοκήλη από τη διόγκωση των τραχηλικών λεμφαδένων, ανέφερε όμως τη λέξη ‘’γογγρώνες’’ η οποία κατά πολλούς παρέπεμπε σε βρογχοκήλη. Ο Όμηρος στην Οδύσσειά του, όπως και ο Ηρόδοτος κατά τον πέμπτο αιώνα π. Χ., ανέφεραν ότι στην εποχή που έζησαν, υπήρχαν γιατροί για κάθε νόσο και ότι οι βρογχοκήλες ήταν γνωστή νόσος.
Εκτός από κάποιες σύντομες αναφορές του Πλίνιου, του Βιτρούβιου και του Juvenal για την βρογχοκήλη στις αλπικές περιοχές, σκόρπια ιστορικά ιατρικά κείμενα και σχόλια, αποκάλυψαν πολλά για την εμφάνιση της βρογχοκήλης στον αρχαίο κόσμο. Σε πολλές όμως περιπτώσεις τα κενά στην γνώση μας όσον αφορά αυτή τη νόσο, μπορούν να γεμίσουν με τη μελέτη των διαφόρων μορφών τέχνης. Τα νομίσματα, για παράδειγμα, είναι μία σοβαρή πηγή σχετικών πληροφοριών, η οποία είχε γενικώς ως τώρα μάλλον παραμεληθεί, άδικα βεβαίως. Όλες οι μεγάλες πόλεις του ελληνικού κόσμου, όπως καλά γνωρίζουμε, παρήγαγαν τα δικά τους κέρματα επάνω στα οποία χρησιμοποιούνταν τα κατάλληλα τοπικά σύμβολα για να προσδιορίσουν και τη θέση προέλευσης. Τα αρχικά θέματα που συχνά απεικονίζονταν, ήταν η κυρίαρχη τοπική θεότητα της οποίας το πορτραίτο λαμβανόταν από προϋπάρχοντα αγάλματα ή από σχηματοποίηση καλλιτεχνικών μοντέλων. Αργότερα βέβαια πολλά νομίσματα απεικόνιζαν βασιλεύοντες μονάρχες.
Η διάγνωση της βρογχοκήλης από νομισματικό υλικό όμως απαιτεί εκ προοιμίου τον αποκλεισμό των δύο κοινών ανατομικών χαρακτηριστικών: μια εξέχουσα οριζόντια πτυχή στην περιοχή του κρικοθυρεοειδούς και ένα προεξέχοντα στερνοκλειδομαστοειδή μυ. Η οριζόντια προβολή στη περιοχή του κρικοθυρεοειδούς στα περισσότερα πορτραίτα δεν είναι σίγουρο ότι σχετίζεται με την παχυσαρκία και φυσικά ούτε με τη βρογχοκήλη. Η πτυχή αυτή είναι επίσης παρούσα στα αρχαία ελληνικά αγάλματα, και μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι αντιπροσωπεύει ένα ανατομικό χαρακτηριστικό το οποίο έχει εξαφανιστεί. Τα αρχαία αγάλματα δεν αποτελούν βεβαίως ιδεώδη πηγή αρχέγονου υλικού βρογχοκήλης, κι αυτό μπορεί ενδεχομένως να σχετίζεται με τον απώτερο σκοπό του καλλιτέχνη που προσπαθούσε να απεικονίσει την ιδεαλιστική ανθρώπινη μορφή.
Ένας προεξέχων στερνοκλειδομαστοειδής μυς συχνά εμφανίζεται στους πολεμιστές αυτοκράτορες και βασιλείς, όπως φαίνεται σε νομίσματα και αγάλματα. Η Αθηνά ήταν μία από τις πλέον ευνοημένες θεότητες στο θέμα αυτό. Δεν υπάρχει ικανοποιητική πηγή για την προέλευση του ονόματός της, το οποίο προτάθηκε ότι προέρχεται από την ελληνική λέξη για την κουβερνάντα. Από ιατρικής σκοπιάς, ήταν γνωστή για την παροχή στον Ασκληπιό, δύναμης να επαναφέρει τους νεκρούς, αλλά ο κύριος ρόλος της ήταν αυτός της θεάς πολεμίστριας και της προστάτιδας των ηρώων, η οποία εμφανίζεται αρκετά συχνά στα νομίσματα της Κορίνθου και των Αθηνών του τρίτου αιώνα π. Χ. με κάποια διόγκωση στην περιοχή του τραχήλου η οποία υπενθυμίζει αρκετά τη γνωστή μας βρογχοκήλη. Ο Απόλλωνας με τη σειρά του, ήταν μια δημοφιλής θεότητα συνδεδεμένη με τον ήλιο, τους Δελφούς και την ιατρική. Ωστόσο, τα καθήκοντά του ήταν τόσα πολλά, που τον ανάγκασαν να παραιτηθεί από τον ιατρικό του ρόλο. Νομίσματα της Μύρινας του πρώτου και δεύτερου π. Χ. αιώνα παρουσιάζονται σε μια ενδιαφέρουσα συλλογή. Στην πρώτη σειρά απεικονίζεται ένας φυσιολογικός τράχηλος, στη δεύτερη μια επιμήκης γραμμή στην τραχηλική περιοχή και στην τρίτη, εμφανώς βρογχοκήλη. Είναι ενδιαφέρον ότι το κάθε πορτραίτο ποικίλλει από το άλλο, και μάλλον πρέπει να υποθέσουμε ότι για κάθε σειρά χρησιμοποιήθηκε διαφορετικό μοντέλο. Κάποιες αλλαγές στις σειρές των κερμάτων καταδεικνύονται στα ακόλουθα πορτραίτα της Αμαζόνας της Κύμης. Έτσι σε πολλές απεικονίζεται ένας φυσιολογικός τράχηλος, ενώ σε άλλες, βρογχοκήλη. Οι Αμαζόνες, επίσης, ήταν μια φυλή αποτελούμενη από θρυλικούς ηρωικούς γυναικείους πολεμιστές που αφαιρούσαν το μαστό τους ( το “α” σημαίνει “χωρίς”, ενώ η λέξη “μαζός’’ σημαίνει “στήθος”) προκειμένου να χειρίζονται και ρίχνουν το τόξο ευκολότερα κατά τη διάρκεια της μάχης. Η φυλή των Αμαζόνων ίδρυσε πολλές πόλεις, μεταξύ των οποίων και την Κύμη της Τρωάδος, τα νομίσματα της οποίας αναφέρουν ως ημερομηνία τον 2ο π. Χ. αιώνα.
Η Ήρα, η ουράνια παρθένα, θεά του γάμου και της γονιμότητας, είχε λόγο για όλες τις κρίσιμες στιγμές της γυναικείας ύπαρξης. Πιθανόν να είχε κι αυτή βρογχοκήλη, ειδικά σε νομίσματα της Ήλιδας, η οποία βρίσκεται στις ορεινές περιοχές της Πελοποννήσου. Η Τύχη επίσης, ήταν η θεά της καλής τύχης. Από τη Σελεύκεια της Γαλάτειας υπάρχουν δύο παραδείγματα τα οποία την παρουσιάζουν ως μια αξιοπρεπή γυναίκα με βρογχοκήλη.
Και τα βασιλικά όμως πρόσωπα στον αρχαίο κόσμο είχαν βρογχοκήλη. Η Κλεοπάτρα, για παράδειγμα, η σύζυγός του Αντίοχου VIII, του βασιλιά της Συρίας, είχε βρογχοκήλη. Ο Αντίοχος VII είχε ένα χοντρό λαιμό και πιθανώς βρογχοκήλη. Ο Αντίοχος, γιος του Σέλευκου ΙΙΙ της Συρίας, φαίνεται να είχε κατά τη διάρκεια της εφηβείας, βρογχοκήλη. Η Αρσινόη Β’, σύζυγος του Πτολεμαίου Β’ της Αιγύπτου και ο Νικομήδης Β’, είχαν επίσης τη νόσο.
Οκτάδραχμο που απεικονίζει τον Πτολεμαίο Β’ Φιλάδελφο με την Αρσινόη Β’.
Η Αρσινόη Β’ η Φιλάδελφος (316-268 π.Χ.), ήταν βασίλισσα της Θράκης και υπήρξε συμβασιλέας της Αιγύπτου μαζί με τον αδελφό και σύζυγό της, Πτολεμαίο Β’ τον Φιλάδελφο, ενώ ο Νικομήδης Β’ ήταν γιός και διάδοχος του Προυσία Β’, και υπήρξε βασιλιάς του ελληνιστικού κράτους της Βιθυνίας στην Ανατολία κατά το χρονικό διάστημα 149-127 π. Χ.
Ασημένιο νόμισμα που απεικονίζει τον Νικομήδη Β’
Ο ευνούχος Φιλέταιρος (περίπου 343-263 π. Χ.) που έγινε βασιλιάς της Περγάμου, είχε πολλά πλαδαρά στοιχεία που δείχνουν ότι η διόγκωση του λαιμού οφειλόταν μάλλον σε βρογχοκήλη και όχι σε έναν προεξέχοντα στερνοκλειδομαστοειδή μυ. Όπως υποστηρίζει ο Στράβωνας, ο Φιλέταιρος υπήρξε ευνούχος λόγω ενός ατυχήματος που έλαβε χώρα σε μικρή ηλικία, κατά τη διάρκεια συνωστισμού, ο οποίος και τον οδήγησε τελικώς σε αυτού του είδους την αναπηρία. Βεβαίως υπάρχουν κι άλλες αποκλίνουσες εκδοχές, σύμφωνα με τις οποίες η ιστορία αυτή διαδόθηκε από τους απογόνους του απλώς για διάσωση της υστεροφημίας του. Είναι γνωστό πάντως ότι οι περισσότεροι, σχεδόν όλοι οι ευνούχοι, απολάμβαναν κατά την αρχαιότητα την εμπιστοσύνη των βασιλέων επειδή δεν μπορούσαν να αποκτήσουν απογόνους για να τους κληροδοτήσουν πλούτο και εξουσία, και επομένως δεν είχαν βλέψεις, ούτε και έτρεφαν φιλοδοξίες για αναρρίχηση στο θρόνο. Κάποια γυναικεία προτομή αγνώστων λοιπών στοιχείων από την Εύβοια δείχνει επίσης διόγκωση του θυρεοειδούς.
Νόμισμα της εποχής του Αττάλου Α΄ που απεικονίζει το Φιλέταιρο με εμφανή τη διόγκωση του θυρεοειδούς.
Οι Έλληνες επινόησαν τους θεούς, ώστε να εξηγήσουν τα… ανεξήγητα. Είχαν κι αυτοί ανθρώπινη μορφή και ιδιότητες και η βρογχοκήλη για κάποιους πρέπει να αντανακλούσε τις παραπάνω ανθρώπινες καταστάσεις. Όλα τα νομίσματα που απεικονίζουν τα ήδη λεχθέντα, βρίσκονται σε γεωγραφικές τοποθεσίες εντός και πέριξ του Αιγαίου Πελάγους. Αν η εμφάνιση της βρογχοκήλης σε αυτές τις περιοχές μπορεί να συσχετιστεί με την περιεκτικότητα του εδάφους σε ιώδιο εκείνες τις εποχές, το γεγονός αποτελεί σαφώς μια πρόκληση για τους σύγχρονους επιδημιολόγους, μεταξύ των άλλων!
Παρά το ότι η βρογχοκήλη δεν είναι συνηθισμένη απεικόνιση στα αρχαία νομίσματα, εν τούτοις η παρουσία της μας δίνει μερικά από τα πρώτα καταγραμμένα παραδείγματα αυτής της νοσηρής κατάστασης. Το γεγονός ότι ακόμα και οι θεοί είχαν βρογχοκήλη, αντανακλά την ευρεία διάδοση της νόσου στο γενικό πληθυσμό και η εμφάνισή της ακόμη και στους βασιλείς, υπονοεί μια καθολική ευρέως διαδεδομένη κατάσταση.
Βιβλιογραφικές αναφορές
- Λεουτσάκος Βασίλειος: Η Ενδοκρινολογία στην Ιστορική Διαδρομή της. Ιατρικές Εκδόσεις: Γιάννης Β. Παρισιάνος. (c. 2005). Αθήνα.
- Hart D.G.: Even the Gods had Goitre. Canad. Med. Ass. J.; 1967: 96: 1432-1436.
- Hazzard R.: Letter to the Editor: Even the Gods had Goitre. Canad. Med. Ass. J. 1967; 96: 1035.
- Leoutsakos V.: A short history of the thyroid gland. Hormones. 2004; 3(4): 268-271.
