‘’… ήξερε ότι ποτέ ο βάκιλος της πανούκλας δεν πεθαίνει, ούτε εξαφανίζεται για τα καλά. Ότι μπορεί να παραμείνει για χρόνια και χρόνια στα έπιπλα και τα λευκά είδη, στα στήθη, στα υπνοδωμάτια, τις αποθήκες, τα μπαούλα και τα ράφια και ότι ίσως θα ερχόταν η μέρα όταν, για κακή τύχη και προς γνώση των ανθρώπων, η πανούκλα θα ξυπνούσε τα τρωκτικά της ξανά και θα τα έστελνε έξω να πεθάνουν σε μια ευτυχισμένη πολιτεία…’’
Αλμπέρ Καμύ, Ο πανούκλα
Έτσι τελειώνει η πανούκλα του Αλμπέρ Καμύ! Ένα αλληγορικό παραμύθι ή ίσως μια πολιτική εντολή, το μυθιστόρημα αποπνέει κάποια περίεργη αίσθηση, ένα αλλόκοτο προαίσθημα με τέτοιο τρόπο που να έχει μεγάλη σημασία και για την ιστορία της ιατρικής. Διαφαίνεται έτσι σήμερα μια προθυμία κάποιων ιστορικών να εφαρμόσουν τα αποκτηθέντα μαθήματα από το παρελθόν στο ξέσπασμα μολυσματικών σημερινών ασθενειών. Καθώς η επιδημία SARS βρισκόταν σε έξαρση στις αρχές του 2003, ο Iris Chang, συγγραφέας του ‘’The Chinese in America: A Narrative History’’, αναφέρθηκε και συνέδεσε τα γεγονότα του ιατρικού πανικού και των φυλετικών προκαταλήψεων και τις εστίες πανώλης στη Χονολουλού το 1899 και στο Σαν Φρανσίσκο το επόμενο έτος. H επιδημία βουβωνικής πανώλης στο Σαν Φρανσίσκο το 1900 έκανε σίγουρα μία άλλη τροχιά, από τις πολλές στην ιστορία της. Μια μεταδοτική ασθένεια που κατά πάσα πιθανότητα προερχόταν από τη νότια Κίνα, διέσχισε στη συνέχεια τον Ειρηνικό κι έφτασε στη Βόρεια Αμερική. Οι αξιωματούχοι υγείας εδώ την έβλεπαν να έρχεται, αλλά νόμιζαν ότι μπορούσαν να αποτρέψουν την έκρηξή της, με το να ενοχοποιήσουν την ίδια στιγμή τις κοινότητες των μεταναστών ως τον υπεύθυνο τόπο της λοίμωξης. Τα μέτρα για τη δημόσια υγεία και οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί, επικεντρώθηκαν βασικά στους Ασιάτες!
Στις αρχές της δεκαετίας του 1890, η πανούκλα άρχισε να εξαπλώνεται από μία ιστορική “δεξαμενή” στη νοτιοδυτική Κίνα, πρώτα στις πόλεις κατά μήκος των ακτών της Κίνας και στη συνέχεια κατά μήκος των θαλάσσιων εμπορικών δρόμων από το Χονγκ Κονγκ στην Καντόνα. Δεδομένης της τρομακτικής σχέσης της με το Μαύρο Θάνατο (Black Death) στη μεσαιωνική Ευρώπη, η νέα άφιξή της σε μια δεδομένη τοποθεσία προκάλεσε, όπως ήταν ευνόητο, σοβαρότερη ανησυχία σε όλους. Όταν οι ύποπτες περιπτώσεις τεκμηριώθηκαν οριστικά ως πανούκλα στη Χονολουλού το 1899, οι τοπικές αρχές αντέδρασαν με το κάψιμο των σπιτιών των θυμάτων πανούκλας, οι οποίοι έτυχε να είναι κινέζοι, αλλά η φωτιά ξέφυγε του ελέγχου τους και έκαψαν όλη την Chinatown.
Η σημερινή Chinatown του Σαν Φρανσίσκο
Αρκετούς μήνες αργότερα όμως, η πανούκλα έφτασε στο Σαν Φρανσίσκο. Και πάλι τα αρχικά θύματα ήταν Κινέζοι, και πάλι οι υγειονομικές αρχές αντέδρασαν επιθετικά, προσπαθώντας να απομονώσουν όλους τους κινέζους κατοίκους της Chinatown. Ο τελευταίος αυτός διαχωρισμός είχε ιδιαίτερη και σημαντική σημασία, επειδή η εφαρμογή της καραντίνας στην Chinatown έγινε σαφώς με βάση τη φυλή, απαλλάσσοντας τους πολλούς λευκούς που είχαν δοσοληψίες με εκείνη την περιοχή. Η δημόσια τουλάχιστον άρνηση των τοπικών αρχών για την ύπαρξη της πανούκλας δεν τους εμπόδισε από την επισήμανση της Chinatown ως το επίκεντρο και το τερέν όλων των προσπαθειών και ενεργειών εναντίον της πανούκλας. 
Πρωινή φωτιά στο σύγχρονο Σαν Φρανσίσκο
Αυτό το επεισόδιο σηματοδότησε την πρώτη από τις δύο στην πραγματικότητα εκρήξεις επιδημίας της πανούκλας. Η πρώτη, μεταξύ 1900 και 1905, η οποία επικεντρώθηκε στην Chinatown, όπου και εφαρμόστηκαν τα μέτρα, και μια δεύτερη ξεχωριστή η οποία ακολούθησε το σεισμό και τη φωτιά του 1906. Η εκτεταμένη καταστροφή και ρήξη των αποχετευτικών αγωγών και των σωλήνων ύδρευσης της πόλεως, καθώς και η αναστολή της αποκομιδής των απορριμμάτων, δημιούργησαν ένα περιβάλλον όπου οι αρουραίοι και οι ψύλλοι πολλαπλασιάστηκαν ελεύθερα και έτσι επανεμφανίστηκε η πανούκλα. Αυτή τη φορά όμως, ήταν ευρέως αποδεκτό και ενοχοποιούνταν οι αρουραίοι και οι ψύλλοι ως τα μέσα μετάδοσης, αλλά χρειάστηκαν πάνω από δύο χρόνια για να ελεγχτεί ο πληθυσμός των αρουραίων, η επιτυχία της οποίας επιχείρησης έβαλε το πολυπόθητο τέλος στη συγκεκριμένη μάστιγα στην πόλη του Σαν Φρανσίσκο.
Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι ένα ιατρικό συμβάν που διήρκεσε σχεδόν πάνω από δέκα χρόνια, με 280 κρούσματα και 172 θανάτους, όταν άλλες ασθένειες όπως διφθερίτιδα, ιλαρά, οστρακιά, και τυφοειδής πυρετός απειλούσαν περισσότερες ζωές σε ένα χρόνο, εξακολουθούσε συνεχώς και συνεχίζει να ελκύει και να διατηρεί την προσοχή των επιστημόνων αν κρίνουμε από την εμπορική επιτυχία του βιβλίου του Chase, ίσως και του ευρύτερου κοινού. Τα δύο τελευταία, αλλά πολύ διαφορετικά, έργα των Chase και Shah, μας παρέχουν λεπτομέρειες της επιδημίας της βουβωνικής πανώλης για το διάστημα 1900-1909. Αυτά τα βιβλία είναι δείγματα μιας πληθώρας μελετών για την πανούκλα, ένα μέρος της συνεχιζόμενης γοητείας μας για το Μαύρο Θάνατο και τις σύγχρονες εκφάνσεις του!
O Joseph Kinyoun (1860-1919), έφτασε στο Σαν Φρανσίσκο τον Απρίλιο του 1899, εξόριστος από την Ουάσιγκτον με σκοπό να αναλάβει την ευθύνη της δημιουργίας του ομοσπονδιακού σταθμού-καραντίνας στο νησί Angel στον κόλπο του Σαν Φρανσίσκο, πριν από τη δημιουργία ενός Σταθμού Μετανάστευσης στο ίδιο νησί. Η ιστορία δεν υπήρξε όμως ευγενική και πληθωρική για το ρόλο του στην προσπάθεια της εξάλειψης της πανώλης στην πρώτη της έκρηξη στην Chinatown. Κέρδισε όμως άλλες συμπάθειες ως ιδρυτής και πρώτος διευθυντής (1889-1899) του Εθνικού Εργαστηρίου Υγιεινής, το οποίο υπήρξε ο άμεσος πρόγονος των Εθνικών Ινστιτούτων Υγείας. 
Ο μεγάλος σεισμός του 1906 και η πυρκαγιά που ακολούθησε κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος της πόλης. Φωτογραφία της εποχής, όπως εκτίθεται στο Wells Fargo History Museum.
Ο Rupert Blue (1868-1948), στάλθηκε για να ξεκαθαρίσει τις πολιτικές και ιατρικές φασαρίες που προέκυψαν από τους αδέξιους χειρισμούς του Kinyoun στις συναλλαγές του με τους κατοίκους εκεί. Με την πάροδο του χρόνου κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη των λευκών και των Ασιατών κατοίκων της πόλης για τα βασικά μέτρα δημόσιας υγείας που έπρεπε να ληφθούν για την καταπολέμηση της μάστιγας, τουτέστιν την έγκαιρη υποβολή εκθέσεως των νέων κρουσμάτων, τη θωράκιση της πόλης στους αρουραίους καθώς και των θαλασσίων συνόρων-εισόδων της πόλης, και βεβαίως την καταστροφή των πληθυσμών των αρουραίων. Για όλα αυτά ανταμείφτηκε το 1912, με την ονομασία ‘’γενικός χειρουργός’’.
Ο Rupert Blue πέρασε πολλά χρόνια της ζωής του στις πρώτες γραμμές της δημόσιας υγείας, συμμετέχοντας στην ιατρική επιθεώρηση των μεταναστών προς τις Ηνωμένες Πολιτείες και μαχόμενος τα κρούσματα των επιδημιών. Στη συνέχεια, ο Γενικός Χειρουργός Walter Wyman τον απέστειλε δύο φορές για να επιβλέψει στην εξάλειψη αρουραίων και των αστικών προγραμμάτων εξυγίανσης μετά το κτύπημα της βουβωνικής πανώλης στο Σαν Φρανσίσκο, μία φορά τον Απρίλιο του 1902 κατά τη διάρκεια της μάστιγας του 1900-1904 και εκ νέου τον Αύγουστο του 1907 κατά τη διάρκεια μιας δεύτερης έκρηξης που ακολούθησε τον σεισμό και τις πυρκαγιές του 1906. Η έξυπνη διπλωματία του Rupert Blue με τους κρατικούς αξιωματούχους της Καλιφόρνιας και της πόλης και με τους ηγέτες των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων της πόλης, προώθησε επιτυχείς εκστρατείες εκπαίδευσης και δράσης, με αποτέλεσμα να αποφευχθεί η επιβολή μιας ομοσπονδιακής καραντίνας στην περιοχή του Κόλπου. Ένας παλιός του φίλος και βοηθός του, ο W. Colby Rucker, ήταν ζωτικό μέρος της όλης εκστρατείας στο Σαν Φρανσίσκο, ο οποίος ειρήσθω εν παρόδω, εργάστηκε παράλληλα με την Καλιφόρνια και στη Νέα Ορλεάνη της Λουϊζιάνας, όπου αργότερα το 1914 ανέλαβε κι εκεί προσωπικά υπεύθυνος για την εκστρατεία και τις εργασίες υγιεινής κατά της πανούκλας.
Η βιβλιογραφία σήμερα γι’ αυτούς τους δύο μεγάλους άνδρες, είναι αρκετά πλούσια. Μας δίνει οικογενειακές ιστορίες, λεπτομέρειες της εκπαίδευσης και των ερωτοτροπιών τους, καθώς και τις αντιδράσεις αυτών των δύο πολύ διαφορετικών ανδρών που βρισκόντουσαν μακριά από την Ουάσιγκτον, με τις συζύγους και τις άλλες δυσκολίες που αντιμετώπισαν. Στην περίπτωση των κειμένων του Nayan Shah, αυτό που είναι το πιο αξιοθαύμαστο είναι το πώς κατάφερε να συνδέσει την πανούκλα του Σαν Φρανσίσκο με τα τόσα άλλα φαινόμενα της εποχής εκείνης. Την κοινωνική διάρθρωση των φυλών της πόλης και της ιδιότητας του πολίτη, την επικάλυψη ανάμεσα στην πολιτική της δημόσιας υγείας και την πολιτική της μετανάστευσης, τις αντιλήψεις αλλαγής του σώματος και πώς αυτή θα πρέπει να αντιμετωπισθεί. Αλλά ένα σοβαρό επιστημολογικό πρόβλημα του ‘’Contagious Divines’’ του Nayan Shah μας αφήνει κάπως άβολα με την αμετακίνητη διαβεβαίωση του Shah. Πώς δηλαδή μπορούμε να είμαστε τόσο σίγουροι ότι γνωρίζουμε ποια είναι τα πραγματικά κίνητρα των ιστορικών! Ο Shah επαναφέρει στο προσκήνιο τα βαθύτερα κίνητρα των διαφορετικών φυλών και κυρίως των πλουσίων εμπόρων οι οποίοι ενδιαφέρονταν για τη διατήρηση των εμπορικών τους συμφερόντων, υποθέσεις τόσο αυτονόητες φαινομενικά. Υποθέτει επίσης ότι οι εργαζόμενοι και οι έμποροι αντέδρασαν διαφορετικά στα μέτρα δημόσιας υγείας, αλλά ήταν κατηγορηματικά αληθινή η παραπάνω υπόθεση δεδομένου ότι η οικονομία της Chinatown του Σαν Φρανσίσκο ήταν ένας αστερισμός πολλών τύπων μικρών επιχειρήσεων, με τον ιδιοκτήτη ως τον κύριο εργαζόμενο; Τα γραπτά του Shah, αλλά και των άλλων φυσικά, θα ήταν πιο πειστικά αν μας είχαν δώσει μια πιο προσεκτική ανάγνωση και περισσότερου τοπικού κινέζικου τύπου, γιατί οι μεταφράσεις κάποιων περιστασιακών άρθρων, δεν είναι αρκετές ούτε πειστικές. Τόσο ο Joseph Kinyoun όσο και ο Rupert Blue, μας κληρονόμησαν ογκώδη συγγραφικά έργα για τις θητείες τους στους πολέμους της πανούκλας και στην περίπτωση του τελευταίου σχετικά με τις απόψεις του πάνω στην ιατρική και τη δημόσια υγεία. Πώς οι άνθρωποι έπαιρναν αποφάσεις για τη δημόσια υγεία; Πώς σχημάτιζαν άποψη σχετικά με την υγεία των άλλων; Ο ισχυρισμός βεβαίως ότι οι κινέζοι θεωρούνταν εγγενώς ιδιαίτερα ανθυγιεινή ομάδα, είναι ιδιαίτερα ανώφελη για πολλούς και μονόπλευρη, δεδομένης της απουσίας γραπτών αναφερομένων στην προγενέστερη κατάσταση της υγείας του κινεζικού πληθυσμού του Σαν Φρανσίσκο.
Η σημερινή δυτική πλευρά της πόλης δίπλα στον Ειρηνικό
Οι υγειονομικές αρχές του Σαν Φρανσίσκο πριν και μετά την έκρηξη της επιδημίας, επιμελώς ή μανιωδώς, κατά τον Shah, συνέλεγαν στοιχεία σχετικά με την υγεία των κατοίκων της πόλης. Η δραστηριότητα αυτή δεν ήταν μέρος μιας διάχυτης προσπάθειας να ‘’ρυθμισθούν’’ ορισμένοι πληθυσμοί, όπως υπαινίσσεται ο Shah, αλλά μάλλον μέρος της επεκτατικής “αριθμητικής” στις Ηνωμένες Πολιτείες και της ευρύτερης έννοιας, ότι η προοδευτική κοινωνική και εργατική νομοθεσία θα πρέπει να ενημερώνονται από τα δεδομένα σχετικά με τις ανθρώπινες κατηγορίες από τις οποίες υποτίθεται ότι θα ωφεληθούν, άμεσα και μακροπρόθεσμα. Τα δεδομένα στο Σαν Φρανσίσκο πάντως έδειξαν ότι τα συνολικά ποσοστά θνητότητας για τους Μογγόλους, όπως αναφερόντουσαν εκείνη την εποχή για τους Ασιάτες, ήταν περίπου 15 τοις εκατό υψηλότερα από ότι εκείνα των λευκών. Αν στις διαφορές στη δομή του πληθυσμού συνυπολογίζονταν και η βρεφική και παιδική θνησιμότητα που ήταν ένα σημαντικό ποσοστό του συνόλου των θανάτων της Chinatown, η διαφορά θα ανήρχετο ίσως στο 50%.
Ένα άλλο προκλητικό κείμενο του 2002 γύρω από την πανούκλα είναι το “The Black Death: End of a Paradigm” του Samuel Cohn, στο οποίο ο τελευταίος θέτει την ενδιαφέρουσα ερώτηση: Ήταν η ασθένεια που εμφανίστηκε στο Σαν Φρανσίσκο η ίδια με το Μαύρο Θάνατο του δέκατου τέταρτου αιώνα στην Ευρώπη; Είναι γενικά όμως παραδεκτό σήμερα ότι ήταν, και η μεγάλη και καλά τεκμηριωμένη ιστοριογραφία της καταστροφής που προκλήθηκε από το Μαύρο Θάνατο και ο αντίκτυπος που είχε, αναμφίβολα συνέβαλαν στην καταπιεστική αντίδραση των δημοσίων υπαλλήλων στο χώρο της υγείας στο Σαν Φρανσίσκο.
Ο Cohn προσφέρει τρεις λόγους για τους οποίους θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι ο Μαύρος Θάνατος στα τέλη του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης και αυτού του σύγχρονου στο Σαν Φρανσίσκο δεν ήταν η ίδια ασθένεια. Οι μεσαιωνικοί πληθυσμοί φαίνεται πως ανέπτυσσαν κάποιο είδος προοδευτικής ανοσίας στην ασθένεια σε κάθε προσβολή, οι σύγχρονες εστίες ήταν κάπως φειδωλές στα βρέφη και τα παιδιά, και τέλος η ταχύτητα με την οποία εξαπλώνονταν οι μεσαιωνικές λοιμώξεις ήταν κατά πολύ υψηλότερες από ότι η σύγχρονη εκδοχή τους. Οι διαφορές ως προς τις πολιτιστικές και πολιτικές συνέπειες από τη μία περίοδο στην άλλη, υπαινίσσεται ο Cohn, μπορεί να οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι δεν είναι όλες οι επιδημίες της βουβωνικής πανώλης έργο της Yersinia pestis. Η Chase Marilyn όμως από την άλλη μεριά υποστηρίζει ότι η σοβαρότητα της επιδημίας στο Σαν Φρανσίσκο μετριάστηκε από τις ιδιοτροπίες της φυσιολογίας των ψύλλων. Η Chase αναφέρει ότι οι συνηθέστεροι ψύλλοι στους αρουραίους του Σαν Φρανσίσκο ανήκαν στους Nosopsyllus fasciatus, τελείως διαφορετικοί από τους ασιατικούς και Ινδικούς ψύλλους cheopis Xenopsylla των αρουραίων που βρέθηκαν στην Κίνα. Ισχυρίζεται έτσι ότι το Σαν Φρανσίσκο γλίτωσε λόγω των διαφορών στο πεπτικό σύστημα που έκανε τους fasciatus λιγότερο αποτελεσματικούς στη μετάδοση των βακτηρίων της πανούκλας. Μία άλλη πιθανότητα βέβαια είναι η πανούκλα στο Σαν Φρανσίσκο να μην προήλθε από την Ασία, αλλά από μια δεξαμενή τρωκτικών, όπως κάποιων σκίουρων του εδάφους, στη Βόρεια Αμερική. Ως ζωονόσος άλλωστε η πανούκλα, είναι γνωστό, ότι μπορεί να προκαλεί εκρήξεις επιδημίας στους ανθρώπινους πληθυσμούς κάθε μερικές εκατοντάδες χρόνια.
Η Chase Marilyn
Άρα αν δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι αυτό που ξέσπασε στο Σαν Φρανσίσκο ήταν ο Μαύρος Θάνατος, τότε πως μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την προέλευσή του;
Τα ερωτήματα αυτά βεβαίως ήρθε να συναντήσει η τελευταία διεθνής “πανούκλα”. Ο SARS είχε ήδη εξαπλωθεί από την Κίνα προς τη Βόρεια Αμερική, με τη βοήθεια της ανικανότητας και της περίεργης άρνησης στην πηγή της. Την επιδημία του SARS, ακολουθεί ο πυρετός του Δυτικού Νείλου και το AIDS, μεταξύ άλλων, στον μακρύ κατάλογο της μεταναστεύσεως των νόσων από τον τρίτο κόσμο, στον πρώτο. Ίσως τελικώς να είναι αυτό που δίνει στις μελέτες της πανούκλας το ιδιαίτερο ενδιαφέρον και απήχησή τους.
Βιβλιογραφία σχετικών παραθεμάτων και αναφορών
1. Barde Robert: Prelude to the plague: public health and politics at America’s Pacific gateway, 1899. J. Hist. Allied Sci. 2003; 58(2): 153-186.
2. Barde Robert: Plague in San Francisco. An Essay Review. Journal of History of Medicine and Allied Diseases. 2004; 59: 463-470.
3. Chase Marilyn: The Barbary Plague: The Black Death in Victorian San Francisco. Random House. 2003. New York. U.S.A.
4. Chang Iris: The Chinese in America: A Narrative History. Viking. 2003. New York. U.S.A.
5. Cohn K. Samuel Jr.: “The Black Death: End of a Paradigm”. Am. Hist. Rev. 2002; 107: 703-738.
6. Kalisch Philip: ‘’The Black Death in Chinatown. Plague and Politics in San Francisco, 1900-1904’’. Arizona and the West. 1972; 14:113-116.
7. Kellogg W. H.: ‘’Present Status of Plague with Historical Review’’. Am. J. Public Health. 1920; 10: 835-844.
8. Kraut M. Allan: Silent travelers Germs, Genes, and the ‘’Immigrant Menace’’. Basic Books. 1994. New York. U.S.A.
9. Lipson Long George: ‘’ Plague in San Francisco in 1900: The United States Marine Hospital Service Commission to Study the Existence of Plague in San Francisco’’. Ann. Intern. Med. 1972; 77: 303-310.
10. Risse, G.B. 1992: “A long pull, a strong pull, and all together”: San Francisco and bubonic plague, 1907-1908. Bulletin of the History of Medicine 66(2):260-286.
11. Shah Nayan: Contagious Divides: Epidemics and Race in San Francisco’s Chinatown. 2001. University of California Press. Berkeley. U.S.A.
