Στις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης κατά τα τέλη του 1700, άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους φιλανθρωπικά νοσοκομεία για τη φροντίδα των ασθενούντων και απόρων. Οι ηγέτιδες πόλεις στην Ευρώπη ανέπτυξαν το χειρουργείο όχι μόνο ως χώρο εργασίας, αλλά και διδασκαλίας. Οι χειρουργικές αυτές αίθουσες διαμορφώθηκαν μετά τα αμφιθέατρα ανατομικής που απέκτησαν φήμη στην Πάδοβα, Λέϊντεν και κάποιες άλλες ιταλικές πόλεις. Το 1822 το Νοσοκομείο St Thomas του Λονδίνου έχτισε το χειρουργείο του, ενώ το 1824 στη Βοστώνη ανεγέρθηκε αυτό που έμεινε γνωστό ως ο ‘’Θόλος του Αιθέρα’’. Αυτά τα αμφιθέατρα χειρουργικής παρέμειναν ως πρότυπο μέχρι την πλήρη αποδοχή αργότερα των αρχών της αντισηψίας του Λίστερ οι οποίες οδήγησαν στο κλείσιμο αυτών των χειρουργικών αιθουσών και την εισαγωγή της καινούργιας τεχνικής και αποστείρωσης. Το Παλαιό Χειρουργείο, είναι πλέον ένα πολύτιμο μουσείο της χειρουργικής ιστορίας και ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα χειρουργικά αμφιθέατρα. Βρίσκεται στη σοφίτα της εκκλησίας του Αγίου Θωμά (St Thomas’s Church), στο Southwark, στην αρχική τοποθεσία του Νοσοκομείου St Thomas.
Το παλιό χειρουργείο του Λονδίνου
Δυστυχώς λίγες πληροφορίες υπάρχουν για το χειρουργείο του St Thomas. Η Εκκλησία, η οποία περιλαμβάνει στο εσωτερικό της το Παλιό Χειρουργείο, χτίστηκε στα τέλη του 17ου αιώνα, όταν το νοσοκομείο και η εκκλησία ανακαινίστηκαν και ξαναχτίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τον Sir Robert Clayton, πρόεδρο του νοσοκομείου και πρώην Δήμαρχο του Σίτυ του Λονδίνου. Ο αρχιτέκτονας που ενεπλάκη, ήταν ο Thomas Cartwright και η νέα εκκλησία είχε στο εσωτερικό της μια σοφίτα. Πολύ λίγες πληροφορίες επίσης υπάρχουν για τη σοφίτα αυτή, εκτός του ότι ήταν εξοπλισμένη με ξύλινα ράφια αποθήκευσης και είχε χαρακτηριστεί και έμεινε γνωστή ως ‘’Herb Garret’’ το 1821. Κάποια στιγμή βρέθηκαν φυτά οπίου στα δοκάρια της κατασκευής και πιθανολογήθηκε ότι είχε χρησιμοποιηθεί από εργαζόμενους του Νοσοκομείου για την αποθήκευση θεραπευτικών φαρμακευτικών φυτών. Το 1822 ένα τμήμα της σοφίτας αυτής, δίπλα από ένα γυναικείο θάλαμο, μετατράπηκε σε ένα χώρο που σκέφτηκαν να τον μετατρέψουν σε χειρουργείο. Προηγουμένως έγιναν μερικές εργασίες στο θάλαμο. Έτσι προστέθηκαν παράθυρα στη σοφίτα, γεγονός που υποδηλώνει ότι η λειτουργία του άλλαξε, από αποθηκευτικό χώρο σε εργασιακό περιβάλλον.
Η ξύλινη χειρουργική τράπεζα στο παλιό χειρουργικό αμφιθέατρο του Λονδίνου.
Διακρίνεται από κάτω το κουτί με τα πριονίδια που συνέλεγαν και ρουφούσαν το αίμα των ασθενών που έρρεε προς τα κάτω.
Το 1859, η Florence Nightingale, αναμίχθηκε με το νοσοκομείο St Thomas, δημιουργώντας στη θέση αυτή την περίφημη σχολή νοσηλευτικής της. Με τις εύστοχες συμβουλές της το Νοσοκομείο συμφώνησε να μεταστεγασθεί σε νέα τοποθεσία, όταν η Εταιρεία Σιδηροδρόμων Charing Cross προσφέρθηκε να αγοράσει την έκταση γης του νοσοκομείου. Το 1862, το νοσοκομείο St Thomas άρχισε να μετακινείται στη σημερινή τοποθεσία του στο Lambeth και το ιστορικό χειρουργείο έκλεισε. Έτσι το αμφιθέατρο παρέμεινε αναξιοποίητο και ξεχασμένο μέχρι το 1957.
Οι ασθενείς του ήταν κυρίως φτωχοί άνθρωποι, οι οποίοι πολλές φορές δεν μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά όλα τα έξοδα θεραπείας. Οι πλούσιοι ασθενείς αντιθέτως, υποβάλλονταν σε θεραπεία και χειρουργούνταν, ει δυνατόν στο σπίτι και όχι στο νοσοκομείο. Οι ασθενείς στο παλιό εκείνο χειρουργείο ήταν όλες γυναίκες. Μέχρι το 1847, οι χειρουργοί δεν είχαν αναισθησιολογική βοήθεια και εξαρτιόνταν τα μέγιστα από την ταχεία τεχνική τους, αφού μπορούσαν να εκτελέσουν ένα ακρωτηριασμό σε ένα λεπτό ή και λιγότερο, την πνευματική προετοιμασία του ασθενούς και βεβαίως την ποσότητα του αλκοόλ ή των οπιούχων τα οποία χορηγούσαν για να κατευνάσουν και αμβλύνουν τις αισθήσεις του ασθενούς. Στη συνέχεια, άρχισε να χρησιμοποιείται ο αιθέρας ή το χλωροφόρμιο. Το αμφιθέατρο της χειρουργικής του St Thomas, έκλεισε πριν από την εφεύρεση της αντισηψίας. Η πλειονότητα των χειρουργικών επεμβάσεων που γινόντουσαν, ήταν για ακρωτηριασμό ή κάποιες μικρές επιφανειακές δερματικές επεμβάσεις.
Ας παρακολουθήσουμε όμως μια περιγραφή κάποιων φοιτητών που αναφερόταν στα τεκταινόμενα του χειρουργικού αμφιθεάτρου, τουτέστιν όταν παρακολούθησαν μια εγχείρηση που έγινε από τον χειρουργό του St Thomas, John Flint South:
‘’Οι δύο πρώτες σειρές … καταλήφθηκαν από τους άλλους και πίσω από αυτούς σε ένα δεύτερο διαμέρισμα βρίσκονταν οι μαθητές, στριμωγμένοι όπως οι ρέγγες μέσα σε ένα βαρέλι, αλλά όχι τόσο ήσυχοι, γιατί εκείνοι που ήταν πίσω πίεζαν συνεχώς αυτούς που ήταν μπροστά και προς τα κάτω, οι οποίοι προσπαθούσαν να απαλλαχτούν από αυτούς, και όχι σπάνια έβγαιναν έξω εξαντλημένοι. Υπήρξε επίσης η συνεχής κλήση “Κεφάλια, κεφάλια’’, που αναφερόταν σε αυτούς που ήταν γύρω από το τραπέζι και τα κεφάλια τους εμπόδιζαν τους άλλους να βλέπουν αυτά που συνέβαιναν…’’.
Οι πλούσιοι ασθενείς των χειρουργών υποβάλλονταν σε χειρουργική επέμβαση, αναλόγως της επιλογής τους στο σπίτι, συνήθως στο τραπέζι της κουζίνας. Ο κίνδυνος θανάτου βεβαίως, είτε στη μια περίπτωση είτε στην άλλη, στα χέρια των χειρουργών ήταν σημαντικά αυξημένη, λόγω της έλλειψης κατανόησης των αιτίων της μόλυνσης. Αν και η καθαριότητα ήταν και τότε ηθική αρετή, οι περιγραφές δείχνουν ότι ένας χειρουργός ήταν πιο πιθανό να πλένει τα χέρια του και πριν από την εγχείρηση, όπως και μετά όπως είναι ευνόητο. Οι παλιές ρεντιγκότες που φορούσαν οι χειρουργοί κατά τη διάρκεια των επεμβάσεων, ήταν σύμφωνα με μια σύγχρονη εκδοχή, σκληρές και βρωμερές με πύον και αίμα. Κάτω από το τραπέζι βρισκόταν ένα κουτί με πριονίδι για τη συλλογή του αίματος που χανόταν από τον ασθενή. Το ποσοστό θανάτων ενισχυόταν περαιτέρω από το σοκ της εγχειρήσεως και λόγω του ότι η εγχείρηση ήταν η έσχατη θεραπευτική λύση, οι ασθενείς συνήθως είχαν περιορισμένα αποθέματα δύναμης και αντίδρασης.
Σε κάποια άκρη του παλιού χειρουργείου του St Thomas.
Το μουσείο σήμερα κοντά στον υπόγειο σταθμό του London Bridge, αποτελείται από το αρχαιότερο χειρουργικό αμφιθέατρο της χώρας, αφού χρονολογείται από το 1822, που χρησιμοποιήθηκε πριν από την εποχή της αναισθησίας και της αντισηψίας, τα βότανα που χρησιμοποιούνταν στη θεραπεία, μία συλλογή από διάφορα αντικείμενα που αποκαλύπτουν τη φρίκη της ιατρικής της εποχής, όπως εργαλεία για βεντούζες, για την αιμορραγία, τον τρυπανισμό και τον τοκετό. Εμφανίζει ακόμα την μοναστηριακή μεσαιωνική υγειονομική περίθαλψη, την ιστορία των νοσοκομείων St Thomas και Guy’s και του Νοσοκομείου Παίδων Evelina, την ιστορία της Florence Nightingale, της νοσηλευτικής, της ιατρικής και της φυτοθεραπείας.
Η σοφίτα με τα χόρτα (Herb Garret), ονομάστηκε έτσι από την Μεγάλη Επιτροπή του Νοσοκομείου St Thomas όταν το 1821 διέταξε να κατασκευαστεί στη σοφίτα της εκκλησίας μια χειρουργική αίθουσα για να εξυπηρετεί τους ασθενείς του νοσοκομείου. Λίγα είναι γνωστά για τη λειτουργία της πέρα από το όνομά της και την ανακάλυψη της παπαρούνας πάνω από τα δοκάρια. Πιθανώς την χρησιμοποιούσαν για την αποθήκευση και το στέγνωμα των βοτάνων για το φαρμακείο του νοσοκομείου. Την ίδια περίπου στιγμή που χτίστηκε το χειρουργικό αμφιθέατρο, αντικαταστάθηκε η οροφή και τοποθετήθηκαν παράθυρα για φως και αέρα. Το 1962, μετά από εκατό σχεδόν χρόνια αχρηστίας, το αμφιθέατρο και η σοφίτα άνοιξαν για το κοινό, ως ιατρικό μουσείο μεγάλης ιστορικής αξίας.
Εάν οι τοίχοι σε αυτό θα μπορούσαν να μιλήσουν, πιθανότατα θα ούρλιαζαν από την αγωνία, γιατί με λίγη μόνο δόση φαντασίας θα μπορούσε κάποιος να απεικονίσει τη ζοφερή πραγματικότητα των χειρουργικών επεμβάσεων, σε μια εποχή πριν από αναισθησία. Το χειρουργικό τραπέζι, δεν είναι παρά μια ξύλινη πλάκα που βρίσκεται στο απογυμνωμένο πάτωμα κάτω από το τεράστιο φεγγίτη με τζάμι, που κάποτε παρείχε όλον τον διαθέσιμο φωτισμό με τον οποίο ήταν αναγκασμένοι οι χειρουργοί να προχωρούν στις μικρές έστω εκείνες επεμβάσεις. Αυτοί οι άνθρωποι, συχνά ντυμένοι με τις γνωστές μας ρεντιγκότες-παλτά πήγαιναν στη δουλειά τους πλήρως αδαείς ως προς τις έννοιες της αντισηψίας, των αντισηπτικών, της αναλγησίας και των αναισθητικών. Οι επεμβάσεις τους απαιτούσαν παροιμιώδη ταχύτητα, γερό στομάχι και σίγουρα πολλή τύχη για να επιζήσει ο ασθενής τους. Και βέβαια είναι ασφαλές να υποθέσουμε, ότι κατά τις πρώτες δεκαετίες του δέκατου ένατου αιώνα, οι ξύλινοι τοίχοι του χειρουργείου ετούτου είδαν πολλά να λαμβάνουν χώρα. Μέχρι τότε οι επεμβάσεις πραγματοποιούνταν στο θάλαμο, μια πολύ οδυνηρή εμπειρία για αυτούς που περίμεναν στη σειρά του χειρουργείου. Το 1815 με ένα διάταγμα όλοι οι φοιτητές έπρεπε να φοιτήσουν υποχρεωτικά σε δημόσια νοσοκομεία, με αποτέλεσμα ορδές φοιτητών να περιμένουν στην ουρά, για να παρακολουθήσουν τους χειρουργούς στο έργο τους. Το μουσείο σήμερα παρουσιάζει μια σειρά από αποτρόπαιες εικόνες που απεικονίζουν τη διαδικασία εκείνη, όπως επί παραδείγματι, για τους ακρωτηριασμούς. Ακόμη πιο τρομακτικό, είναι η επίδειξη των βάναυσων χειρουργικών εργαλείων, που εκπέμπουν απέχθεια και σκληρότητα στον ανίδεο και όχι μόνο. Οι συνταγές βεβαίως των βοτάνων που φιλοξενούνται και παρουσιάζονται εκεί, μεγαλύτερη μάλλον σχέση έχουν με τη μαγεία, παρά με την επιστήμη. Μια από τις πολλά υποσχόμενες πρέπει να ήταν η συνταγή η οποία, φιλοδοξούσε να προσφέρει θεραπεία για αφροδίσια νοσήματα και η οποία, αποτελείτο από ένα μείγμα σαλιγκαριών και σκουληκιών της γης.
Βιβλιογραφία σχετικών παραθεμάτων και αναφορών:
1. Brock L.: An eighteenth-century amputation scene in the men’s operating theatre of old St Thomas’s Hospital. Ann. R. Coll. Surg. Engl. 1977; 59(5): 415–419.
2. Costa T.: The old St. Thomas operating theatre. Surg. Technol. 1987; 19(1):10-11.
3. Edge S.: Education in the attic: an insight into the educational services of the Old Operating Theatre Museum and Herb Garret, London Bridge. Med. Secoli. 2009; 21(1):173-82.
4. Essex-Lopresti M.: Operative theatre design. Lancet. 1999; 353: 1007-10.
